ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ ΑΛΕΠΟΣΠΙΤΩΝ
του Δ.Δ. Γοργοποτάμου του Δήμου Λαμίας
| ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΝ ΜΟΝΗΣ | ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ | ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΟ ΥΛΙΚΟ | ΠΑΛΙΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ | ΓΕΝΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΟ ΚΡΑΤΟΥΣ | ΧΑΡΤΗΣ | Auto English Translate >> |
Το μοναστήρι της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος Αλεποσπίτων ή της «Αγίας-Σωτήρας»,
όπως το ονομάζουν οι κάτοικοι του χωριού και της γύρω περιοχής, είναι ένα
από τα
πιο
ιστορικά μοναστήρια της Φθιώτιδας. Στην ίδια
τοποθεσία που βρίσκεται σήμερα το εξωκλήσι, υπήρξε το Ιστορικό Βυζαντινό
Μοναστήρι της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος.
Ο σημερινός Ιερός Ναός χτίστηκε το 1962-1963,1,2
πάνω στα ερείπια παλιότερου Βυζαντινού Ναού, χωρίς να είναι
γνωστό αν αποτελεί συνέχεια αυτού ή απλά ανεγέρθηκε στη θέση του.2
Ήταν κατά την παράδοση το μεγαλύτερο βυζαντινό μοναστήρι της περιφέρειας της Φθιώτιδας.1 Δεν υπάρχουν πληροφορίες για την ακριβή ημερομηνία της ίδρυσής του, η οποία τοποθετείται στον 11ο με 12ο αιώνα μ.Χ.2,3
Είχε 3004 καλόγερους, άλλα τόσα άλογα, πολλά χωράφια, πρόβατα και πάνω από 1.000 γίδια "Σιούτα"5, που έβοσκαν στις πλαγιές της Οίτης και έφτιαχναν ένα περίφημο βούτυρο κατά τρόπο πρωτότυπο.4,5 Το άρμεγμα γίνονταν στη θέση Πλακωτό της Οίτης5 που βρίσκονταν τα κοπάδια και από εκεί με πήλινους σωλήνες το γάλα κατέληγε σε στέρνες στο μοναστήρι. Από τη μεγάλη διαδρομή και τα χτυπήματα στα τοιχώματα των σωληνώσεων, το βούτυρο έτοιμο πλέον επέπλεε στις στέρνες.4,5 Απομεινάρια των σωληνώσεων αυτών, βρίσκουν ακόμη και σήμερα οι καλλιεργητές στα κτήματά τους γύρω από το μοναστήρι.5
Η παράδοση θέλει το μοναστήρι να έπαιξε σπουδαίο ρόλο κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Ενώ όλη η Φθιώτιδα έπεσε στα χέρια των Τούρκων το 1446 μ.Χ., το μοναστήρι παρέμενε αλώβητο. Οι καλόγεροι μηχανεύτηκαν ένα έξυπνο τέχνασμα για να μένουν ανενόχλητοι από τους Τούρκους. Προκειμένου να τους δημιουργήσουν την εντύπωση ότι το μοναστήρι είχε μεγάλη δύναμη στρατού ώστε να μην τολμήσουν να το πλησιάσουν, έβαφαν τα 300 άλογά τους άλλοτε άσπρα και άλλοτε κόκκινα (κατ’ άλλους τους άλλαζαν τις φορεσιές) και τα παρέτασσαν σε σημείο που να είναι εμφανές από τους Τούρκους. Στο μεταξύ οι Τούρκοι είχαν ανησυχήσει και για να παρατηρούν το μοναστήρι καλύτερα, κατασκεύασαν ένα ύψωμα κάτω από το χωριό Άνω Βαρδάτες, που το ονόμαζαν «Κουμέρκι»5 ή «Κουμέρκα», στο οποίο μετέφεραν και ένα μεγάλο κανόνι για να μπορούν να το χτυπήσουν.4,5
Σύμφωνα
με την παράδοση, κάποια γυναίκα πρόδωσε το τέχνασμα στους Τούρκους, ότι
δηλαδή δεν υπήρχε στρατός, αλλά άοπλοι καλόγηροι.4,5 Έτσι
ο τουρκικός στρατός εισέβαλε άφοβα στο μοναστήρι και ο Ηγούμενος για να μην
πέσουν στα χέρια του, πυρπόλησε την μπαρουταποθήκη και ολόκληρο το
Μοναστήρι τινάχθηκε στον αέρα μαζί με τους μοναχούς και πολλούς Τούρκους.2,4,5,6
Το γεγονός αυτό άφησε πίσω το μοναστήρι κατεστραμμένο και μια
μεγάλη ιστορία να μεταφέρεται σαν θρύλος από γενιά σε γενιά μέχρι σήμερα.
Αργότερα το Μοναστήρι ξαναχτίστηκε και λειτούργησε κανονικά έως ότου να διαλυθεί, όπως και άλλες μονές, με το Β.Δ. του Όθωνα στις 25 Σεπτεμβρίου του 1833,2,7 αφού δεν συγκέντρωνε έξι μοναχούς για να διατηρηθεί στη ζωή όπως απαιτούσε το Διάταγμα. Οι τελευταίοι επώνυμοι μοναχοί του ήταν ο Ηγούμενος Θεοδόσιος και ο Κωνστάντιος, οι οποίοι μετά την διάλυση την Μονής υποχρεώθηκαν να μονάσουν στη διατηρούμενη Ιερά Μονή Αγάθωνος.8
Στην
έκθεση του Νομάρχη Φωκίδος και Λοκρίδος για τα μοναστήρια της περιοχής του
(3/12/1833), πληροφορούμαστε για το Μοναστήρι της «Αγίας Σωτήρας»
Αλεποσπίτων τα εξής:
«Το μονήδριον τούτο κείται κατά το χωρίον Αλεπόσπιτα. Είναι ερειπωμένον. Ο
Ναός του είναι σκεπασμένος με σάγμα. Κατοικείται από τρεις ιερομόναχους (εξ
ων ο Θεοδόσιος ηγουμενεύει) μετά δύο καλογραιών και 4 υπηρετών. Έχει 50
στρεμμάτων χωράφια, 5 στρεμμάτων αμπέλια, πενήντα αιγιδοπρόβατα και έναν
ίππον φορτηγόν».7
Από την αναφορά 1330 του τότε Μητροπολίτη Ιακώβου «προς τον Έπαρχον Φθιώτιδος», πληροφορούμαστε, πως τα Άγια Λείψανα του μοναστηριού παραδόθηκαν στην Επισκοπή Φθιώτιδας και στη συνέχεια στο Βασιλικό Επαρχείο της Φθιώτιδας. Σχετικό απόσπασμα: «Εν κιβώτιον αργυρούν εκ της Μονής Μεταμορφώσεως Αλεπόσπιτα, περιέχον τα εξής: εν κομμάτιον καπλαμάς με μέρος λειψάνων της Αγίας Παρασκευής και του Αγίου Τρύφωνος, εν έτερον με μέρος λειψάνων της Αγίας Αναστασίας της Φαρμοκολητρίας και του Αγίου Χαραλάμπους. Εν κιβώτιον ξύλινον τής αυτής Μονής εμπεριέχει εν κομμάτιον αργυρούν μέρος λειψάνων του Αγίου Ελευθερίου του Αγίου Πολυκάρπου Σμύρνης, του Αγίου Χαραλάμπους, του Αγίου Κηρύκου, του Αγίου Τρύφωνος και του Αγίου Μόδεστου».8
Στο σκευοφυλάκιο της Ιεράς Μονής Αγάθωνος σώζεται ασημένια λειψανοθήκη του
1824 μ.Χ., που ανήκε στην Μονή του Σωτήρος Αλεποσπίτων, με λείψανα των
Αγίων:
«Ξ(Ε)Ν(Η)Σ - ΤΡ(ΥΦΩ)Ν(ΟΣ) - Π(Α)Ρ(Α)Σ(ΚΕ)Υ(ΗΣ) - Π(ΑΝ)Τ(Ε)Λ(Ε)ΙΜ(ΟΝΟΣ)»9
Στις τέσσερις πλευρές της υπάρχουν ωραιότατες απεικονίσεις με τη Θεοτόκο, τον Άγιο Χαράλαμπο, τον Άγιο Δημήτριο, τον Άγιο Γεώργιο, την Ανάσταση και τη Σταύρωση του Κυρίου, καθώς και παραστάσεις των δύο εξαπτέρυγων. Στο εσωτερικό του καλύμματος έχουν προστεθεί νεότερες εικόνες με τους προαναφερόμενους τέσσερις αγίους.9
Η λειψανοθήκη έχει σε εμφανή σημεία τις εξής επιγραφές:9
α.«ΔΙΕΞΟΔΗ(Σ) ΕΜΟΥ Α(Ν)ΤΟΝΗΟΥ ΗΕΡΕΟΣ 1824»
β. «ΔΙΑ ΧΕΙΡΟΣ ΗΟΑΝΟ(Υ)».
Στην αθέατη πλευρά της βάσης της υπάρχει κρυπτογραφημένη η παρακάτω επιγραφή:9
«Τ(Ο) Π(Α)Ρ(Ο)Ν Κ(ΟΥ)Τ(Ι) ΑΦ(Ι)ΕΡ(Ω)Ν(Ω) ΤΗΣ Μ(Ο)Ν(Η)Σ ΣΟΤΙΡΟ(Σ) ΑΛΠΟΣΠ(Ι)ΤΑ».
Στα κελιά της Ι. Μονής ασκήτεψε
για μια 40ετία και μέχρι
το
1966,
ο καλόγερος Κωστογιαννόπουλος Κων/νος,
που οι κάτοικοι του χωριού τον φώναζαν ή "Κουστογιάννη" ή "Καλόγερο".4,5
Σημαντικό για την Ιερά Μονή ήταν το έργο του Αρχιμανδρίτη και
ιερέα της ενορίας του χωριού Αγαπητού Παναγιώτη, μέχρι τον θάνατό του το
1993, προτομή του οποίου υπάρχει στον προαύλιο χώρο του Ναού.5
Σύμφωνα με την Αρχαιολογική Υπηρεσία, ο ναός αυτός των Αλεποσπίτων, ήταν σε ό,τι αφορά τουλάχιστον την αρχιτεκτονική γλυπτική, το πλουσιότερα διακοσμημένο μεσοβυζαντινό μνημείο της Φθιώτιδας.10 Δεν είναι μάλλον τυχαίο ότι κατά το 12ο αιώνα, εκτός από το ναό των Αλεποσπίτων, δημιουργήθηκαν στην περιοχή και άλλα σημαντικά μοναστήρια. Πρόκειται για μια περίοδο άνθησης του μοναχισμού στην περιοχή, με την υποστήριξη πλούσιων ντόπιων χορηγών ή και της κεντρικής διοίκησης.10
Με το Β.Δ. 19-4-1921/ΦΕΚ 68Α' 26-4-1921, περί μεσαιωνικών ναών κηρυσσόμενων ως βυζαντινών μνημείων, ο ναός κηρύχθηκε ως προέχον βυζαντινό μνημείο, χωρίς αυτό όμως να εμποδίσει την ανέγερση του νεότερου ναού στο ίδιο σημείο αργότερα (1962-1963.1,2
Από
το βυζαντινό μοναστήρι έχουν διασωθεί ωραιότατα αρχιτεκτονικά μέλη,
μαρμάρινες πλάκες με βυζαντινές επιγραφές και παραστάσεις. Το 1971 η 1η
Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων περισυνέλεξε από τον περιβάλλοντα χώρο της
μονής
27
αρχιτεκτονικά μέλη και γλυπτά. Το 2006 και το 2008 η 24η Εφορεία Βυζαντινών
αρχαιοτήτων
περισυνέλεξε και άλλα αρχιτεκτονικά μέλη και γλυπτά, που είχαν απομείνει ή
αποκαλύφτηκαν από τον χρόνο.2,10
Το μεγαλύτερο μέρος εξ αυτών φυλάσσονται στο Βυζαντινό Μουσείο
Φθιώτιδας, που εδρεύει στους «Καποδιστριακούς Στρατώνες» της Υπάτης.3,10
Κάποια σημαντική ανασκαφή από την οποία να προκύπτουν περισσότερες
πληροφορίες για την ιστορία του μοναστηριού, δεν έχει πραγματοποιηθεί στον
χώρο. Το 1977 σε μία από τις δοκιμαστικές ανασκαφές γύρω από τον ναό,
που έγινε
από την αρχαιολογική αποστολή του Πανεπιστημίου
Loyola
του Σικάγου, εντοπίστηκε 10μ. νότια του ναού ένας ισχυρός τοίχος
από υλικό σε β´ χρήση, κεραμίδες και κονίαμα, καθώς και κεραμική της
βυζαντινής και της οθωμανικής περιόδου.2
Με μια προσεκτική ματιά, απομηνάρια του παλιού Βυζαντινού μοναστηριού,
μπορεί να εντοπίσει ο επισκέπτης στον περιβάλοντα χώρο του ναού ακόμη και
σήμερα.
Η Ιερά Μονή ανήκει στην Ενορία Αλεποσπίτων της Ιεράς Μητροπόλεως Φθιώτιδας. Γιορτάζει στις 6 Αυγούστου, ημέρα πανήγυρις του χωριού μας. Την παραμονή της γιορτής, κατά τον Μέγα Εσπερινό, γίνεται η περιφορά της εικόνας και ακολουθεί αρτοκλασία και ανήμερα αυτής τελείται Θεία Λειτουργία.
Ιστορική Έρευνα - Επιμέλεια κειμένου 13
Κων/νος Δ. Ζαγγογιάννης
Βιβλιογραφία - Παραπομπές
1.Χρήστου Καραγεωργίου, «Μοναστήρια στη Φθιώτιδα», Λαμία 1963 - Εκδόσεις «ΕΘΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝ», σελ. 107-109.
2. «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΝ ΔΕΛΤΙΟΝ» Τόμος 58-64 (2003-2009), Μέρος Α' - ΜΕΛΕΤΕΣ, Αθήνα 2012, σελ. 423-426
3. Έντυπο Φυλλάδιο του Βυζαντινού Μουσείου Φθιώτιδας , του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων του Υπουργείου Πολιτισμού - Έκδοση έτους 2007, σελ. 8,9.
4. Χρήστου Καραγεωργίου, «Μοναστήρια στη Φθιώτιδα», Λαμία 1963, Εκδόσεις «ΕΘΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝ» , σελ. 107-109.
5. Μαρτυρίες των κατοίκων της περιοχής που μεταφέρονται από γενιά σε γενιά μέσω της προφορικής παράδοσης.
6. Θεόφιλου Ν. Σιμόπουλου , Αρχιμανδρίτης, «Παλαιοχριστιανικά, Βυζαντινά, Μεταβυζαντινά Μνημεία Φθιώτιδος», Θεσσαλονίκη1985, σελ. 442.
7. Γενικά Αρχεία του Κράτους, «Μοναστηριακά», Φάκελος 69, «Σύμμικτα Μοναστηριακά Φθιώτιδας - Φωκίδας (1833-1857)», σελ. 17
8. Θεόφιλου Ν. Σιμόπουλου , «Δυο ανέκδοτοι κώδικες της Ιεράς Μητροπόλεως Φθιώτιδος», Αθήναι 1975, σελ. 70,71,78,80
9. Βιβλίο «ΤΑ ΑΓΙΑ ΛΕΙΨΑΝΑ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΑΓΑΘΩΝΟΣ», Δρ. Σωτηρίου Ι. Μπαλατσούκα, Αναπλ. Καθηγητού, 'Α ΕΚΔΟΣΗ 2011 Ι.Μ. ΑΓΑΘΩΝΟΣ. (Τα γράμματα που αποτυπώνονται μέσα σε παρένθεση στις επιγραφές που παραθέτουμε, δεν υπάρχουν και τοποθετούνται στο κείμενο για την κατανόησή τους). Ευχαριστούμε τον Ηγούμενο της Μονής Αγάθωνος Αρχιμ. Γερμανό Γιαντσίδη για την ευλογία του και την βοήθειά του.
10. «ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΝ ΔΕΛΤΙΟΝ», Τόμος 58-64 (2003-2009), Μέρος Α' - ΜΕΛΕΤΕΣ, Αθήνα 2012, σελ. 427-444
11. ΔΕΛΤΙΟΝ ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ, "Ο γλυπτός διάκοσμος του ναού Μεταμορφώσεως Σωτήρος στα Αλεπόσπιτα Λαμίας", του Σωτήρη ΒΟΓΙΑΤΖΗ, Τόμος ΚΖ', ΑΘΗΝΑ 2006, Σελ. 101-114. Πηγή: www.deltionchae.org
12. Γενικά Αρχεία του Κράτους, «Μοναστηριακά», Φάκελος 80, «Μοναί Επαρχίας Φθιώτιδος: Σωτήρος Μεταμόρφωσις, ή Μονή Αλποσπίτων. (Μονή διαλελυμένη).- Δήμος Ηρακλειωτών», έγγραφα 16 (1837-1841).
13. Η έρευνα δημοσιεύτηκε στο www.gorgopotamosvillage.gr στις 21-5-2018
